|
Οι σχέσεις
μεταξύ Οικονομίας και Συνταγματικού Δικαίου
είναι πολύ στενές, αφού το Σύνταγμα αποτυπώνει
τις κρατούσες αντιλήψεις για τον ρόλο του ιδιώτη
και του κράτους στην οικονομική δραστηριότητα.
Ετσι, το
ισχύον ελληνικό Σύνταγμα ρυθμίζει το πλαίσιο της
οικονομικής ζωής, κατοχυρώνοντας την οικονομική
ελευθερία αλλά και θέτοντας ταυτόχρονα όρια στην
οικονομική δραστηριότητα που δεν επιτρέπεται να
ασκείται εις βάρος του γενικού συμφέροντος και
της εθνικής οικονομίας.
Το τόλμημα
και οι προτάσεις
Παρά την
ώσμωση αυτή μεταξύ Συνταγματικού Δικαίου και
Οικονομίας, ο οικονομολόγος δεν είναι
συνταγματολόγος. Προκαλεί έτσι εντύπωση ότι ο
Ιωάννης Σούτσος «τόλμησε» να γράψει ένα «Σχέδιον
Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδος» το 1843, έναν
χρόνο δηλαδή πριν από την ψήφιση του πρώτου
ελληνικού Συντάγματος του οργανωμένου ελληνικού
κράτους.
Το
συνταγματικό αυτό «σχεδίασμα» που έθεσε υπόψη
μας ο ομότιμος καθηγητής της Οικονομικής
Ιστορίας του ΕΚΠΑ, Μιχάλης Ψαλιδόπουλος,
περιέχει πολλές ενδιαφέρουσες προτάσεις, οι
οποίες αξίζει να συζητηθούν ακόμη και σήμερα.
Η σημαντική
παρατήρηση
Κατ’ αρχάς,
το «Σχέδιον Πολιτικού Συντάγματος της Ελλάδος»
του Ιωάννη Σούτσου αρχίζει με μια παρατήρηση που
δυστυχώς συχνά ξεχνούν οι συντάκτες των
σύγχρονων Συνταγμάτων: ένα Σύνταγμα πρέπει να
περιέχει μόνον τα ουσιώδη, αφήνοντας τη
συγκεκριμενοποίησή του στον κοινό νομοθέτη.
Αναφέρει ειδικότερα ο Σούτσος: «…εντός των
πλειοτέρων συνταγμάτων και εκείνων των πλέον
πολιτισμένων λαών, απαντώμεν όχι ολίγην
αμεθοδίαν και επισώρευσιν εν αυτοίς αντικειμένων
αλλοτρίων προς το Σύνταγμα.
Προς
αποφυγήν του ατοπήματος τούτου, επροσπάθησα
επιμελώς να διατηρήσω εντός του σχεδίου μου,
εκείνα μόνον τα αντικείμενα, άτινα κυρίως
ανήκουσιν εις το Σύνταγμα, και να απαλλάξω από
παντός γενικού αξιώματος, ή διατάξεως, αφορώσης
τον διοικητικόν ή δικαστικόν οργανισμόν, την
ποινικήν νομοθεσίαν, το αστικόν και δημοτικόν
δίκαιον, τον εσωτερικόν κανονισμόν των Βουλών
κ.τ.λ.
Ούτω
περιορίζων τον Συνταγματικόν νόμον εντός των
λογικών αυτού ορίων, δηλ. του δημοσίου και
πολιτικού δικαίου, και εξαιρών αυτού, παν ό,τι
δεν πρέπει να θεωρηθή ως αρχή αμετασάλευτος,
διότι υπάγεται εις την ενέργειαν του χρόνου,
μεταβάλλεται και αναπτύσσεται υπ’ αυτού, ήλπισα
ότι διευκολύνεται η σπουδή και κατάληψις του
Συντάγματος, και εξοικονομείται ο τόσον
πολύτιμος χρόνος εις τας παρούσας κρισίμους της
Πατρίδος περιστάσεις».
Επικρατούσα
θρησκεία και μισθοδοσία κληρικών
Ιδιαίτερο
ενδιαφέρον έχουν οι απόψεις του Σούτσου για τη
συνταγματική ρύθμιση του θρησκευτικού
φαινομένου. Υποστηρίζει και αυτός την Ορθόδοξη
Εκκλησία ως «θρησκεία της Επικρατείας», δεν
αρχίζει όμως την προτεινόμενη διάταξη με αυτήν.
Στο πρώτο
άρθρο του σχεδίου Συντάγματος προτάσσεται η
θρησκευτική ελευθερία και η ισότητα όλων των
θρησκειών κατά την άσκηση της λατρείας τους και
ακολουθεί η αναφορά στην Ορθόδοξη Εκκλησία. Με
τον πολύ απλό αυτόν τρόπο, η έμφαση δίδεται στην
ελευθερία και την ισότητα: «Καθείς επαγγέλλεται
την Θρησκείαν ελευθέρως και ίση χορηγείται
προστασία εις όλας τας λατρείας, τα
αναγνωρισμένας ήδη εις το Κράτος, και δημοσίως
τελουμένας. Η δε της Ανατολικής ορθοδόξου του
Χριστού Εκκλησίας, είναι θρησκεία της
Επικρατείας».
Ενδιαφέρον
έχει πάντως ότι ο Σούτσος υποστηρίζει τη
μισθοδοσία των κληρικών από το Κράτος, εξηγώντας
μάλιστα και τους λόγους: «Εν τούτοις είναι
αναντίρρητον ότι εν όσω οι πόροι του Ελληνικού
Κλήρου δεν εξασφαλισθώσιν, εν όσω οι Ιερείς των
δήμων και κοινοτήτων εισίν ηναγκασμένοι να
τείνωσιν ικετικήν χείρα προς επάρκειάν των, ποτέ
δεν πρέπει να ελπίζωμεν ότι ο Ελληνικός Κλήρος,
προς τον οποίον η Ελλάς οφείλει βαθυτάτην
ευγνωμοσύνην (…) θέλει ενδυναμωθή παραλαμβάνων
εις τους κόλπους του και το στοιχείον της
παιδείας, το οποίον αληθώς θέλει αποκαταστήσει
την Εκκλησίαν σχολείον του λαού».
Οι
διατάξεις για την οικονομία
Ενας
οικονομολόγος, όπως ο Ιωάννης Σούτσος, είναι
εύλογο να αποδίδει μεγάλη σημασία στις
συνταγματικές ρυθμίσεις, οι οποίες αφορούν την
οικονομία. Η πρώτη προτεινόμενη διάταξη αφορά
την ισότητα ενώπιον των δημοσίων βαρών: «(Οι
Ελληνες) συνεισφέρουσιν εις τα δημόσια βάρη
αναλόγως της περιουσίας των»), από την οποία δεν
εξαιρείται ούτε ο βασιλιάς: «Διά της διατάξεως
ταύτης καθιερούται η αρχή της ίσης των φόρων
διανομής κατά λόγον της περιουσίας έκαστου.
Απαντες οι
πολίται ανεξαιρέτως, συμπεριλαμβανομένου και του
Βασιλέως, καθόσον αφορά τα ιδιαίτερα αυτού
κτήματα, οφείλουν να συνεισφέρουσιν εις τα
δημόσια βάρη. Προνόμιον δεν χορηγεί ο νόμος ούτε
εις κτήματα, ούτε εις πρόσωπα».
Εντονη
είναι επίσης και η κοινωνική διάσταση της
ιδιοκτησίας, κυρίως μέσω της πρόβλεψης του
θεσμού της απαλλοτρίωσης, που και αυτή θα πρέπει
να υπόκειται σε προϋποθέσεις: «Αι ιδιοκτησίαι
εισίν απαραβίαστοι, εκποιούνται δε αναγκαστικώς
υπέρ του κράτους, όταν νομίμως αποδειχθή η εκ
της εκποιήσεως αυτών δημόσιος ωφέλεια, και
αποζημιωθή προηγουμένως ο κύριος του κτήματος».
Οπως
επεξηγεί δε ο Σούτσος: «Ανευ των δύο τούτων όρων
της αποδεδειγμένης δημοσίας ωφελείας, και της
προηγουμένης αποζημιώσεως, η ιδιοκτησία γίνεται
βορά του ισχυροτέρου, η βιομηχανική ενέργεια
καιρίως προσβάλλεται». Οσον αφορά δε την
απαγόρευση της γενικής δήμευσης («Η γενική
δήμευσις ουδαμώς συγχωρείται»), ιδιαίτερο
ενδιαφέρον έχει η αιτιολόγησή της: «Τα τέκνα δεν
πρέπει να τιμωρώνται διά τα πλημμελήματα των
γονέων.
Η δήμευσις
όχι μόνον αντιβαίνει εις την επιεική ταύτην
αρχήν, αλλά και διά της πενίας διαχαράττει την
οδόν της κακίας εις τα τέκνα».
Σε σχέση δε
με την επιβολή των φόρων, «Ουδείς φόρος
επιβάλλεται ή εισπράττεται, εάν δεν εγκριθή
προηγουμένως παρά της Βουλής και της Γερουσίας
και κατακυρωθή από του Βασιλέως». Και η ρύθμιση
αυτή που ξεπερνάει τα όρια του οικονομικού
Συντάγματος και αγγίζει την «καρδιά» του
αντιπροσωπευτικού συστήματος («no taxation
without representation»), επεξηγείται με
ενάργεια: «Ουδείς ελεύθερος λαός φορολογείται
άνευ της συναινέσεώς του.
Τοιαύτη
είναι η αρχή, την οποίαν καθιερώνουσι τα
συνταγματικά πολιτεύματα, μη συγχωρούντα ουδενός
φόρου επιβολήν ή είσπραξιν άνευ της συναινέσεως
των βουλών». Εξάλλου, ο «έγγειος φόρος δεν
αποφασίζεται, ειμή δι’ εν έτος, οι έμμεσοι φόροι
αποφασίζονται και διά πλειότερα έτη».
Η
διαφοροποίηση αυτή επιβάλλεται κατά τον Σούτσο,
διότι η «κτηματική περιουσία είναι η κυριωτέρα
πηγή του εθνικού πλούτου, επομένως και το
σύστημα των εγγείων φόρων πρέπει ετησίως να
υποβάλλεται εις τας βουλάς, διά να τελειοποιήται
και βελτιούται ετησίως».
Τέλος, ο
Σούτσος υποστηρίζει την ανάγκη διανομής της
εθνικής γης: «Η διανομή της εθνικής γης είναι
αντικείμενον εξ ου κρέμαται η εις το μέλλον
ηθική, πολιτική και υλική ανάπτυξις της
Ελληνικής κοινωνίας, διά της διανομής της
εθνικής γης θέλει καταβληθή η κρηπίς των
συντελεστικωτάτων προς την εθνικήν ευδαιμονίαν
μεταρρυθμίσεων, της χωρογραφίας, και της
βελτιώσεως του συστήματος των εγκτητικών φόρων».
Οι
δικαιοκρατικές εγγυήσεις
Το Σύνταγμα
δεν το αποτελούν όμως μόνον οι διατάξεις για την
οικονομία. Ο Σούτσος επεκτείνεται και σε πολλές
άλλες ρυθμίσεις που αγγίζουν την «καρδιά» του
κράτους δικαίου: «Αι δικαστικαί συζητήσεις
γίνονται δημοσίως εκτός μόνον οσάκις διά της
δημοσιότητος υπάρχει κίνδυνος μη προσβληθώσιν
ουσιωδώς τα ήθη ή η δημοσία τάξις.
Επί τούτω
το δικαστήριον εκδίδει αιτιολογημένην απόφασιν».
Γιατί όμως θα πρέπει να κατοχυρώνεται
συνταγματικά η δημοσιότητα των συνεδριάσεων των
δικαστηρίων; «Η Δημοσιότης των δικαστικών
συζητήσεων είναι η κυριωτέρα εγγύησις της
απροσωπολήπτου διανομής της δικαιοσύνης. Δι’
αυτής οι πολίται εξοικειούνται με τους νόμους
της πολιτείας, και μανθάνουν να τους σέβωνται,
βλέποντες εκ του σύνεγγυς τα εκ της παραβάσεως
αυτών δεινά αποτελέσματα».
Οι
οργανωτικές διατάξεις
Ο Σούτσος
δεν διστάζει να πραγματευθεί ακόμη και ζητήματα
λειτουργίας των πολιτειακών οργάνων. Διατυπώνει
μάλιστα και πρωτότυπες προτάσεις, όπως τη
μυστική ψηφοφορία στις δύο Βουλές (Βουλή και
Γερουσία) προκειμένου να μην υπάρχουν εξαρτήσεις
των βουλευτών και γερουσιαστών: Τα «επιχειρήματα
υπέρ της φανεράς ψηφοφορίας φαίνονται ισχυρά, εν
τούτοις είναι αναντίρρητον, ότι εάν άπαντες οι
πολίται θεωρώνται και υπάρχωσιν ίσοι ενώπιον των
νόμων, μ’ όλα ταύτα η ανατροφή και εκπαίδευσίς
των, η κοινωνικήν των κατάστασις, η ένδεια ή η
ευπορία των, αι προς τους αλλήλους σχέσεις, τους
συνδέουσι πολλάκις εις τρόπον ώστε, οι πλείστοι
διατελούσιν υπό την επιρροήν των ολιγωτέρων, και
δι’ ατομικούς ή οικιακούς λόγους αναγκάζονται
πολλάκις να περιστρέφωνται ως τόσοι δορυφόροι,
εντός της ατμοσφαίρας ολίγων τινών επισήμων
ατομικοτήτων.
Ποιος είναι
λοιπόν ο μόνος τρόπος του ν’ απαλλαχθώσιν οι
τοιούτοι από της αμέσου επιρροής των ολίγων; Διά
ποίου μέσου είναι δυνατόν να προληφθή η διαφθορά
των ψήφων; Διά της μυστικής ψηφοφορίας, ήτις
ουδεμίαν παρέχει εγγύησιν εις τους διαφθορείς
των ψήφων (…) Οι ανωτέρω λόγοι εξηγούν διατί εις
την Αγγλίαν, όπου η ισχύς μεγαλοκτήμονος και
παμβιομηχάνου αριστοκρατίας είναι μεγάλη, η
πλέον φιλελευθέρα μερίς επικαλείται την μυστικήν
ψηφοφορίαν, ως σύστημα ευεργετικώτατον».
Εξίσου
πρωτότυπη είναι και η πρόταση του Σούτσου για
τμηματική (ετήσια) ανανέωση των βουλευτών: «Οι
αντιπρόσωποι εκλέγονται διά πενταετίαν, αλλά το
πεμπτημόριον αυτών ανανεούται ετησίως. Κατά την
πρώτην περίοδον, το ανανεωθησόμενον
πεμπτημόριον, θέλει προσδιορισθή διά λαχνού». Το
βασικό επιχείρημα εδώ είναι η ανανέωση: «Διά του
συστήματος τούτου, αφ’ ενός μεν ανανεούται
ετησίως η βουλή και καθ’ όσον βελτιούται ή
μεταβάλλεται η κοινή γνώμη, αναμορφούται εν
μέρει και η σύνθεσις της Βουλής.
Αφ’ ετέρου
δε η ανανέωσις αυτή δεν γίνεται αιφνιδία, ούτε
ολοσχερής και ούτως η πείρα του παρελθόντος
συνενούται με τας αξιώσεις και τας ανάγκας του
ενεστώτος. Εις το αυτό σύστημα συγχωνεύονται τα
δύο στοιχεία της προόδου και παραδόσεως του
παρελθόντος και του μέλλοντος. Η ολοσχερής
ανανέωσις της βουλής παρέχει και άλλην ατοπίαν,
ότι ο πυρετός των εκλογών μεταδίδεται συγχρόνως
εις όλον το Κράτος, ενώ κατά τον οποίον προτείνω
σύστημα, η ανανέωσις μερικώς μόνον ενεργουμένη,
θέλει αποπερατούσθαι αλληλοδιαδόχως με
ησυχώτερον και ασφαλέστερον τρόπον».
Εκτεταμένες
αναλύσεις αφιερώνει ο Σούτσος και για την
αναγκαιότητα κατοχύρωσης της Γερουσίας ως
δεύτερου νομοθετικού σώματος, αποσυνδέοντάς την
μάλιστα από αριστοκρατικές αντιλήψεις: «Το περί
δυάδος λοιπόν βουλών ζήτημα, δεν είναι ζήτημα
αριστοκρατίας, ή μη, διότι άπαντες συμφωνούμεν
ότι αριστοκρατία εις την Ελλάδα ούτε υπάρχει,
ούτε είναι δυνατόν να υπάρξη.
Το δένδρον
της Αριστοκρατίας, ιδιογενές και ακμάζον εις την
δυτικήν Ευρώπην, δεν αντέχει εις τον ήλιον της
ανατολής, αλλά διά τούτο θέλομεν συμπεράνει μετά
τινών μεμψιμοίρων πολιτειολόγων, ότι
αριστοκρατίας μη απαρχούσης εις την Ελλάδα, άρα
ούτε συνταγματική μοναρχία είναι δυνατόν να
υπάρξη ούτε δύο βουλαί;
Οχι. Καθότι
το επαναλαμβάνω, το περί δυάδος βουλών ζήτημα
δεν είναι περί αριστοκρατίας ή μη, αλλά πρέπει
να θεωρηθή υπό απλουστέρων έποψιν, και να ζητηθή
εάν συμφέρη να υπάρχη εις την Ελλάδα δευτέρα
βουλή ανεξαρτήτως της ποιότητος των μελών της,
και του τρόπου της εκλογής και συνθέσεώς της.
Ούτω τιθεμένου του ζητήματος λέγω ότι είναι
άφευκτον να υπάρχωσι δύο βουλαί, διότι διά μόνον
των δύω Βουλών, εξασφαλίζεται η κοινωνία ως προς
την λογικωτέραν και εθνωφελεστέραν διεξαγωγήν
των νόμων».
Η αντίληψη
της βαθύτερης ουσίας
Πάντως, το
πιο εντυπωσιακό είναι ότι ένας οικονομολόγος, ο
Ιωάννης Σούτσος, αντιλαμβάνεται τη βαθύτερη
ουσία του Συντάγματος, την υπεροχή του δηλαδή
έναντι των κοινών νόμων: «Οι αντιβαίνοντες εις
το παρόν Σύνταγμα, νόμοι, διατάγματα, έθιμα και
διατάξεις, μένουσιν ανίσχυροι, και διά παντός
καταργούνται». Και όλα αυτά, εκατόν ογδόντα
περίπου χρόνια πριν!
Ο κ. Σπύρος
Βλαχόπουλος είναι καθηγητής Νομικής Σχολής ΕΚΠΑ.
Πρώτη
δημοσίευση στο Βήμα
|
